Bağımlılıkta Önleme Kavramlar, Stratejiler, Uygulamalar

TANITIM YAZISI

Bağımlılık, tedavisi olan bir hastalık. Ancak tedavisi güç olan bir hastalık. Multidisipliner yaklaşım gerektiren, iniş ve çıkışları çok fazla olan bir süreç. Bağımlılık tedavisi yoğun ve aktif çaba, sabır, kabullenme gerektiren bir alan.

Tedavinin ve iyileşmenin bu kadar emek gerektirdiği bir alanda, önleme çalışmaları büyük önem kazanıyor. Önleme de gözüktüğü kadar kolay değil. Ama neresinden bakarsak bakalım, önleme tedaviden daha kolay ve ekonomik bir yöntem.

Genelde önleme çalışmaları çok hafife alınır ülkemizde. Herkesin önleme konusunda söyleyecek bir sözü ve fikri vardır. Bu fikirler çok çeşitli ve kişiye göre çok değerlidir. Ancak önleme bilimsel bir çalışmadır.

Bağımlılıkta önleme çalışmalarının temeli çok eskilere dayanır. Yanlışların yanlış olduğu, yıllar sonra öğrenilmiştir. Halen ülkemizde yapılan yanlışlar, zamanında başka ülkelerde de yapılmıştır.

İnsanlar, yanlışlardan öğrenir. Ancak başkalarının yanlışlarını tekrarlamamak gerekir. Bu nedenle başka ülkelerin geçmişte yaşadığı yanlışlar, belki bizim için bir avantajdır. Bu avantajlardan yararlanmak gerekir. Başkalarının yanlışlarından öğrenebilir ve daha kestirme yollar kullanabiliriz.

Yanlışlar, “ben yaptım oldu” veya “benim fikrim harika!” düşüncelerinden

kaynaklanıyor. Halbuki hedef bilimsel çalışma olmalıdır.

Bilimsel çalışmalar bize gerçek doğruyu gösterecektir.

Önleme alanında artık çok sayıda bilimsel çalışma var. Neyin

etkin, neyin “boş” olduğunu bize gösterecek kadar araştırma ve

deneyim var. Bunlara güvenmek ve el feneri olarak kullanmak

durumundayız.

İÇİNDEKİLER

Bağımlılıkta Önleme Nedir?

Arz Azaltma

Yasal Düzenlemeler ve Yasaklamalar

Önlemenin Türleri: Arz ve Talep Azaltma Sınıflandırması

Denetim ve Yaptırım Uygulamaları

Vergilendirme ve Fiyat Politikaları

Pazarlama ve Reklamlara Sınırlama

Fiziksel Erişimi Azaltma

Talep Azaltma

Yüksek Risk Gruplarına Özel Programlar

Arz ve Talep Azaltmanın Entegrasyonu:

Bütüncül Yaklaşım

Önlemenin Aşamaları

Institute of Medicine (IOM) Sistemine Göre

Önlemenin Aşamaları

1. Evrensel Önleme (Universal Prevention)

2. Seçici Önleme (Selective Prevention)

3. Belirtisel Önleme (Indicated Prevention)

Halk Sağlığı Modeline Göre Önlemenin Aşamaları

Birincil Önleme

İkincil Önleme

Üçüncül Önleme

Her İki Modelin Karşılaştırılması

Neden Önleme

Bağımlılıkta Riskler ve Koruyucu Faktörler

Bağımlılık İçin Genel Risk Faktörleri

Bireysel/Akran Düzeyinde

Aile Düzeyinde

Okul düzeyinde

Toplumsal Düzeyde

Maddeye Özel Risk Faktörleri

Alkol Kullanımı İçin Risk Faktörleri

Uyuşturucu Kullanımına Özel Risk Faktörleri

Oyun Oynama Bağımlılığına İlişkin Risk Faktörleri

Sosyal Medya Bağımlılığında Risk Faktörleri

Kumar Oynama Davranışı İçin Risk Faktörleri

Bağımlılıkta Koruyucu Faktörler

Bireysel Koruyucu Faktörler

Aile, Okul ve Toplum Düzeyinde Koruyucu Faktörler

Yaşam Dönemleri ve Bağımlılık Riski

Yaş Dönemlerine Göre Bağımlılık Riski

Geçiş Dönemleri ve Bağımlılık Riski

Bağımlılık Ne Zaman Başlar ve Nasıl Devam Eder?

Bağımlılık türlerine göre başlama yaşı

Tütün Kullanımı

Alkol Kullanımı

Esrar ve Diğer Maddeler

Kumar Bağımlılığı

İnternet Bağımlılığı

Dijital Oyun Bağımlılığı

Madde Kullanımı Nasıl İlerler?

Ergenlikten Yetişkinliğe Madde Kullanımı

Ergenlerin ne kadarı yetişkinlikte madde kullanmaya

devam ediyor

Bağımlılık Davranışının Devam Etmesine

Neden Olan Etkenler

İleri Yaşlardaki Madde Kullanımını

Öngörebilecek İşaretler

Aile İçinde

Aile Dışında

Bağımlılığın Önlenmesinde Temel İlkeler

Koruyucu Faktörler Güçlendirilmeli,

Risk Faktörleri Azaltılmalıdır

Tüm Bağımlılık Türlerine Yönelik Olmalıdır

Toplumsal İhtiyaçlara Uygun Olmalıdır

Aile Bağları ve Ebeveynlik Becerilerine Yönelik Olmalıdır

Erken Yaşlarda Başlanmalıdır

Her Yaşa Uygun Programlar Hazırlanmalıdır

Önleme Programları Uzun Süreli Olmalıdır

Farklı Önleme Odaklarını İçermelidir

Farklı Kurum ve Ortamlara Yönelik Olmalıdır

Önlemenin Temel Bileşenleri Net Olmalıdır

Okul Temelli Programlar, Tüm Okul Bileşenlerini İçermelidir

Eğitimler İnteraktif ve Etkileşimli Olmalıdır

Programlar Bilimsel Temele Dayanmalıdır

Akran Eğitimlerinin Etkili Olduğu Unutulmamalıdır

Kültüre Uygun Mesajlar Seçilmelidir

Gönüllülerin Katılımı Sağlanmalıdır

Özendirmeden Kaçınmak Gerekir

Önleme Yöntemleri

Farkındalık Seminerleri ve Bilgilendirme

Beceri Kazandırma Eğitimleri

Alternatifler Yaratmak

Kampanyalar Düzenlemek

Grup Çalışmaları

Çevrimiçi Eğitimler

Önleme Araştırmalarının Düzenlenmesi

Yasal Düzenlemeler

Savunuculuk Çalışmaları

Bilimsel Aktiviteler ile Gençlere Ulaşmak

Okul Temelli Önleme

Okul Temelli Önleme Stratejileri

Yaşam Becerileri Eğitimi

Uzmanlar Tarafından Öğrencilere Verilen Eğitimler

Rehber Öğretmenlerin Yürüteceği Eğitimler

Bağımsız Çevrimiçi Eğitimler

Farklı Alanlarda Çalışan Öğretmenlerin

Uygulayacağı Eğitimler

Okul Çalışanlarının Eğitimi

Rehber Öğretmenlere Yönelik Kısa Müdahale Eğitimi

Ebeveynlerin Eğitimi

Okul İkliminin (Ortamının) Önlemeye

Uygun Hale Getirilmesi

Eğlenceli Aktiviteler

Genel Sağlık Davranışları Eğitimi

Okul Temelli Müdahalelerde Dikkat Edilmesi Gerekenler

Okullarda Sigara, Alkol ve Uyuşturucu Kullanımına Yönelik

Disiplin Uygulamaları

Aile Temelli Önleme

Aile Temelli Önleme Stratejileri

Bağımlılık Konusunda Farkındalığın Artırılması

Bağımlılık Hakkında Genel Bilgi Verilmesi

Aile İçi Bağların Güçlendirilmesi

Sorumluluk Verme Becerilerinin Kazandırılması

Kural Koyma Becerilerinin Kazandırılması

Çatışma Çözme Becerilerinin Kazandırılması

Bağımlılık Durumunda Uygun Davranışların Sergilenmesi

Ailenin Bir Önemli Görevi, Yetişkinliğe Kadar

Çocuğunu İzlemektir

Örnek Olma

Ergenlik Dönemi Hakkında Bilgilendirme

Aile Temelli Önlemede Yöntemler

Farkındalık Seminerleri

Aile Grup Çalışmaları

Ebeveyn Akran Uygulamaları

Aile Önleme Çalışmalarında Temel İlkeler

Ebeveynlerin Önlemeye İlişkin Tutumları Önemlidir

Ebeveyn Eğitimi İçin Öneriler

xii İçindekiler

Toplum Temelli Önleme

Toplum Temelli Önlemenin Bileşenleri

Toplumsal Temelli Müdahale Yürütmek

Üniversite Temelli Önleme

Üniversite Temelli Önleme Çalışmalarının Bileşenleri

Farkındalık ve Eğitim Programları

Psikolojik Danışmanlık ve Ruhsal Destek

Bağımlık Dışı Alternatifler

Çevresel Stratejiler ve Politika Geliştirme

Tarama, İzleme ve Erken Müdahale

Akran Temelli Programlar ve Mentörler

Zarar Azaltma Programları

Değerlendirme ve Sürdürülebilirlik

Örnek Uygulamalar

İşyeri Temelli Önleme

Neden İşyeri Temelli Önleme Gereklidir?

Erken Tanı ve Müdahaleyi Sağlar

Verimlilik Kaybını Önler

İşyeri Kazalarını ve Güvenlik Risklerini Azaltır

Damgalamayı Azaltır, Yardım Arama Davranışını Artırır

Ruh Sağlığını Destekler, Stresle Baş Etmeyi Öğretir

Kurumsal Maliyetleri Azaltır

İşyeri Temelli Önlemenin Bileşenleri

Politika ve Yasal Çerçeve Oluşturmak

Farkındalık ve Eğitim Programları Uygulamak

Tarama ve Erken Müdahale Programları Uygulamak

Çalışan Destek Programı Uygulamak

Sağlık Geliştirme ve Stresle Baş Etme Programları

Yöneticiler ve İK Özel Eğitimler Verilmelidir

İzleme, Değerlendirme ve Sürdürülebilirlik

Kaynaklar

Okul Dışı Çocuklara

Yönelik Önleme

Hedef Grup Belirlenmeli ve risk Değerlendirmesi Yapılmalıdır

Yaş ve Gelişim Düzeyine Uygun Psikoeğitim Verilmelidir

Güven temelli İlişki Kurulmalı ve

Rol Model Desteği Verilmelidir

Yaşam Becerileri Kazandırılmalı ve Alternatif

Doyum Alanları Sağlanmalıdır

Toplum Temelli Güvenli Alanlar Oluşturulmalıdır

Aile ve Ebeveyn Katılımı Sağlanmalıdır

Takip, Yönlendirme ve Sürdürülebilirlik

Yaş Dönemlerine Göre Önlemede Yapılabilecekler

Okul öncesi dönemde yapılabilecek önleme çalışmaları

Güvenli ve Sevgi Dolu Bir Aile Ortamı Kurulmalıdır

Duygusal ve Sosyal Beceriler Geliştirilmelidir

Ekran ve Dijital Cihaz Kullanımı Sınırlandırılmalıdır

Model Olmanın (Rol Model Davranışlar) Bu Dönemde

Çok Önemli Olduğu Hatırlanmalıdır

Rutinler ve Güvenli Alışkanlıklar Oluşturulmalıdır

Anaokulu ve Kreş Ortamlarında Psikososyal Eğitimler

Düzenlenmelidir

Aile Eğitimi ve Danışmanlığına Önem Verilmelidir

Erken Okul Döneminde Yapılabilecek Önleme Çalışmaları

Bilişsel Gelişim Düzeyine Uygun İçerikler Hazırlanmalıdır

Koruyucu Yaşam Becerileri Kazandırılmalıdır

Pozitif Rol Modellerle Etkileşim Sağlanmalıdır

Okul Temelli Programlar Uygulanmalıdır

Ebeveynlerin Önlemeye Katılımı Sağlanmalıdır

Doğrudan Maddeye Odaklanmak Yerine Genel Riskleri

Azaltmak Hedeflenmelidir

Kültürel ve Sosyal Bağlama Uygun İçerikler Kullanılmalıdır

Neler Yapılabilir?

Ergenlik döneminde yapılabilecek önleme çalışmaları

Sadece Bilgi Vermek Yetmez, Davranışsal Beceriler

Kazandırılmalıdır

Akran Etkisiyle Baş Etme Becerisi Kazandırılmalıdır

Güncel ve Genç Dostu İçerik Kullanılmalıdır

Duygusal Farkındalık ve Öz Şefkat Çalışmaları

Okul Temelli Programlar Sürdürülebilir Olmalıdır

Ebeveynin Katılımı Sağlanmalıdır

İzleme ve Değerlendirme Yapılmalıdır

Neler Yapılabilir

Bağımlılık Türüne Özel Önleme Yöntemleri

Alkol bağımlılığını önlemeye yönelik özel yöntemler

Evrensel Önleme: Toplumsal Farkındalık ve

Eğitim Programları

Seçici Önleme: Risk Altındaki Gruplara

Yönelik Müdahaleler

Belirtisel Önleme: Erken Müdahale ve

Tarama Uygulamaları

Politika Geliştirme ve Yasal Düzenlemeler

Toplumsal ve Psikososyal Koruyucu Faktörlerin

Güçlendirilmesi

Uyuşturucu kullanımını önlemeye yönelik özel yöntemler

Maddeye Yönelik Tutumlar Değiştirilmelidir

Madde Kullanımının Biyolojik ve Psikolojik Etkileri

Öğretilmelidir

Akran Eğitimleri Yapılmalıdır

Oyunlaştırılmış Karar Verme ve Rol Oynama

Yöntemleri Kullanılabilir

Eleştirel Medya Okuryazarlığı Kazandırılmalıdır

Uyuşturucu Türlerine Özgü Bilgilendirme

İnternet Bağımlılığının Önlenmesine Yönelik Özel Yöntemler

Eğitim Temelli Müdahaleler

Aile Temelli Müdahaleler

Toplumsal ve Politik Müdahaleler

Bireysel ve Klinik Müdahale Öncesi Stratejiler

Sosyal Medya Bağımlılığının Önlenmesine Yönelik

Özel Yöntemler

Dijital Farkındalık ve Eğitim Programları

Zaman Yönetimi ve Alternatif Etkinliklerin Teşviki

Aile ve Ebeveyn Desteği

Psikolojik Dayanıklılığı Güçlendirme

Politik ve Teknolojik Düzenlemeler

Kumar Bağımlılığını Önlemeye Yönelik Özel Yöntemler

Evrensel Önleme: Farkındalık ve Eğitim Programları

Seçici Önleme: Risk Altındaki Gruplara

Yönelik Müdahaleler

Belirtisel Önleme: Erken Müdahale Programları

Politik ve Düzenlemeye Dayalı Önlemler

Toplumsal Dayanıklılığı Artırmak

E-Sigara (Vape) Kullanımını Önlemeye Yönelik

Özel Yöntemler

Okul Temelli Eğitim ve Farkındalık Programları

Medya ve Sosyal Medya Kampanyaları

Ebeveyn ve Aile Katılımı

Yasal ve Politik Önlemler

Toplum Temelli Müdahaleler ve Katılım

Önlemede Etkisiz Yaklaşımları Bilmek

Korku Uyandırma – Korkutucu Görseller ve Gözdağı Verici

Taktikler

Tek Seferlik Toplantılar ve Etkinlikler

İyileşme Sürecindeki Kişilerin Kişisel Tanıklıkları

Sahte Araba Kazaları

Abartılı Sosyal Normları Pekiştirmek

Gerçeklik İllüzyonu Etkisi: Mitleri Çürütmek

Bilgiye Dayalı Müdahaleler

Gençleri Uyuşturucu Kullanıcısı ya da Satıcısı Rolüne Koşullayan

Rol Oyunları

Toplumun Kabul Etmeyeceği veya Uygulanamayacak Düzenlemeler

Yapmak

Ahlaki Çağrılar (Moralistic appeals)

Risk Altındaki Gençleri Gruplamak

Etkili Önleme Programlarının Temel Bileşenleri

Yapı (Structure)

İçerik (Content)

Uygulama (Delivery)

Stratejik Önleme Çerçevesinin Oluşturulması

1. İhtiyaç Değerlendirmesi (Assessment)

2. Kapasite Geliştirme (Capacity)

3. Planlama (Planning)

4. Uygulama (Implementation)

5. Değerlendirme (Evaluation)

Toplumun Önleme İçin Hazırlık

Düzeyini Değerlendirmek

Aşama 1: Toplumun Hoşgörüsü (Community Tolerance)

Aşama 2: İnkâr (Denial)

Aşama 3: Belirsiz Farkındalık (Vague Awareness)

Aşama 4: Ön Planlama (Pre-planning)

Aşama 5: Hazırlık (Preparation)

Aşama 6: Başlatma (Initiation)

Aşama 7: Kurumsallaşma (Institutionalization)

Aşama 8: Doğrulama / Genişleme (Confirmation/Expansion)

Aşama 9: Profesyonelleşme (Professionalization)

Önleme Çalışmalarına Katılacak

Kişi Sayısının Belirlenmesi

Geçiş Maddesi Kavramına Bir Bakış

Destekleyen Görüşler

Eleştiren Görüşler

Bir Önleme Yöntemi Olarak Kısa Müdahale

İkincil Önleme ile Kısa Müdahale İlişkisi

Kısa Müdahale Neden Etkilidir?

Bağımlı Ebeveynlerin Çocukları: Önlemenin

Özel Bir Alanı

Önleme Etkinlik Araştırmalarında

Dikkat Edilmesi Gerekenler

1. Araştırma Tasarımı Kontrollü ve Karşılaştırmalı Olmalıdır

2. Uzunlamasına İzleme Yapılmalıdır

3. Uygulamaya Sadakat İzlenmelidir

4. Hedef Grup Doğru Tanımlanmalıdır

5. Yeterli ve Temsili Örneklem Büyüklüğü Alınmalıdır

6. Bilimsel Geçerliliği ve Güvenilirliği Kanıtlanmış

Ölçekler Kullanılmalıdır

7. Çok Boyutlu Ölçüm Yapılmalıdır

8. Ön-Test ve Son-Test Karşılaştırmaları Yapılmalıdır

9. Etki Büyüklüğü Gösterilmelidir

10. Etik Hususlar

11. Bağlamsal Uyum ve Kültürel Uygunluğa

Dikkat Edilmelidir

12. Gerekiyorsa Nitel Veri ile Derinlemesine

İnceleme Yapılmalıdır

13. Yaygınlaştırılabilirlik ve Sürdürülebilirlik Göstergeleri

Değerlendirilmelidir

Önleme Çalışmaları Bağımlılığın

Artmasına Yol Açar Mı

Araştırma Bulguları

Önleme Programlarının Maliyet-Fayda Oranı

Neden Önleme Çalışmalarında Maliyet Daha Düşüktür?

Dünyadan Bağımlılık Önleme Çalışması Örnekleri

1. Life Skills Training (LST) – ABD

2. Unplugged (EU-DAP) – Avrupa

3. Good Behavior Game (GBG) – ABD

4. Strengthening Families Program (SFP) – ABD

5. Project Alert – ABD

6. Positive Action – ABD

7. Project Towards No Drug Abuse

(Project TND) – ABD

8. Lions Quest – Skills for Adolescence

9. Keepin’ it REAL – ABD

10. Reconnecting Youth (RY)

11. All Stars Program

12. FAST (Families and Schools Together)

13. Prosper (Promoting School-Community-University

Partnerships to Enhance Resilience)

14. Cadca’s “Strategic Prevention Framework”

15. Triple P – Positive Parenting Program

16. Project Northland

17. Too Good For Drugs (TGFD)

Bağımlılık Akademisi Önleme Çalışması Örnekleri

Okul Temelli Bağımlılık Önleme Programı: Hayat Parkı

Ortaokullara yönelik önleme programı

Lise düzeyine yönelik önleme programları (Hayat Atölyesi)

Öğrenci semineri

Ebeveyn semineri

Öğretmen uygulaması (Hayat Bilgisi)

Çevrimiçi kurslar

Bağımlılıklara Okulda Müdahale Eğitimi (BOMP)

Üniversitelere Yönelik Önleme Programı

Toplum Temelli Bağımlılık Önleme Programları

(Hayat Okulu)

Farkındalık seminerleri

Toplum Temsilcileri Programı (TOTEM)

Mahalle Anneleri Programı (MANNE)

İş Yeri Temelli Önleme Programları (Hayat Plaza)

Önleme Danışmanlığı

Aile Grup Uygulamaları