SAĞLIK BİLİMLERİNDE ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ Epidemiyolojide Araştırma Tasarımları ve Özel Konular

ÖNSÖZ

Epidemiyoloji (epi-demos-logos) kavramı veya kelimesi ile ilk tanışıklığım tıp fakültesi birinci sınıf öğrencisi iken olmuştu. İkinci karşılaşmam ve epidemiyoloji ile dostluğum ise araştırma görevlisi iken başladı. Elbette klinik derslerde her slayt gösterisinin ilk slaytı o hastalığın epidemiyolojisi olurdu; aradaki bu kaçamak görüşmeleri saymazsak… İlk tanışıklığımdan beri aradan geçen 20 yılda epidemiyolojinin önemi ve ülkemizdeki değerinin azlığına olan gözlemim ve inancım artarak devam etti. Epidemiyoloji ile tanışmamda rehberliği çok önemli olan Prof. Dr. Erkan PEHLİVAN ve Türkiye’nin ilk epidemiyoloğu Prof. Dr. Sabahat TEZCAN hocalarımı anmadan olmazdı; onlara bu dostluğun temellerini attıkları için şükranlarımı sunuyorum. Kendilerinin söylemi ile bir kişi ile başlayan süreç artık bir orduya dönüşmüştür. Özellikle halk sağlığı uzmanlarının çalışma alanının önemli bir ayağı olan epidemiyoloji, aslında sosyal bilimlerdeki metodolojinin (yöntem biliminin) sağlık bilimleri alanındaki karşılığıdır. Sağlık bilimlerinde bilimsel bilgi üretmeyi öğreten en önemli bilim dalıdır. Epidemiyoloji bir toplumdaki sorunların tespit edilmesi, nedenlerinin bulunması, çözüm yollarının oluşturulması, yani kanıta dayalı sağlık yönetimi yaparken hem bu alanda çalışan bilim insanlarına, hem de sağlık politikacılarına gerekli olan bilginin nasıl üretileceğini öğreten bilim dalıdır. Tarihsel süreçte “salgın bilimi” veya sadece nedenlerin tespit edilmesine yarayan bilim alanı gibi dar tanımlamalar yapılmış olsa da, epidemiyoloji aslında bunları da içine alan akıl yürütmenin karşılığıdır. Bu kitap ile ülkemizde epidemiyoloji alanına katkı yapılması ve sağlık bilimleri alanında çalışan bilim insanlarının bu alanda ilgisinin ve bilgisinin artırılması amaçlanmıştır.

Burak Mete

Adana, Temmuz 2025

Beş yaşımda İstanbul Üniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakültesi’nin bir amfisinde rahmetli babam Prof. Dr. Orhan Demirhindi’nin lisans düzeyinde bir halk sağlığı dersinde kürsünün arkasında tahtaya balık çizerek başlayan halk sağlığı yolculuğum 55 yılını tamamlarken, epidemiyoloji Hipokrat zamanındaki çevresel etkilerin fark edilmesinden günümüzdeki “büyük veri (big data)”ya kadar iki bin yıldan fazla bir yol kat etmiştir. Epidemiyoloji belirli bir toplumda sağlıkla ilgili olayların, ki bunlar olgu veya durumlar şeklinde karşımıza çıkabilirler, ve bunların belirleyicilerinin dağılımının incelenmesi ve bu çalışmaların sağlıkla ilgili sorunların kontrolünde kullanılması olarak tanımlanabilir. Sağlıkla ilgili olaylar; hastalıklar, sakatlıklar, kazalar, ölümler gibi sağlığı ilgilendiren olumsuz durumlarla sınırlı değildir; doğumlar, sağlıklılık gibi olumlu durumlar da epidemiyoloji tarafından incelenir. Özetle olumlu veya olumsuz sağlıkla ilgili her şey epidemiyolojinin inceleme alanına girer. Bu inceleme toplumun tamamını olabileceği gibi, sadece toplumun belirli özelliklerini taşıyan grupları kapsayabilir. Gordis’in dediği gibi epidemiyolojiyi hastalıkların önlenmesinin temel bilimidir. Her ne kadar sağlık hizmetlerinin amacı hastalıkların tanısı ve tedavisi gibi algılansa da, en temel amaç insanların sağlığının korunmasıdır. O zaman tüm sağlık çalışanları, ama özellikle bilgi üretenler ve kullananlar, bunu kanıta dayalı olarak yapmak istiyorlarsa epidemiyolojiyi bilmeden ve kullanmadan yapamazlar. Yapay zeka çağında bu yöntemler nasıl evrilmekte hepimiz heyecanla takip etmekteyiz. Ama temel kavramları bilmeden, epidemiyolojinin esasını anlamadan sadece izleyici olarak kalırız. Bu kitap ile yeni başlayanların bilgi sahibi olmalarını, deneyimli olanların bilgilerini tazelemelerini; sonuçta ana ve nihai hedef; sağlığın korunmasına katkıda bulunmayı amaçladık. Okuyucuların bu hedefe ulaşma yoluna yeni taşlar döşeyeceğimize eminiz. Yolunuz açık olsun.

Hakan Demirhindi

Adana, Temmuz 2025

İÇİNDEKİLER

Bölüm 1 Epidemiyolojik Çalışma Tasarımlarına Genel Bakış

Hakan Demirhindi

Bölüm 2 Epidemiyolojide Neden Kavramı

Burak METE

Bölüm 3 İlişkinin ve Oluşumun Ölçütleri

Erkay Nacar, Ali Ayberk Arıcan

Bölüm 4 Tanımlayıcı Epidemiyoloji

Erkay Nacar, Didemnur Doğan

Bölüm 5 Vaka-Kontrol Çalışmaları          

Burak METE

Bölüm 6 Kohort Çalışmaları

Burak METE

Bölüm 7 Kesitsel Çalışmalar

Burak METE

Bölüm 8 Hibrit Epidemiyolojik Çalışma Tasarımları

Burak METE

Bölüm 9 Deneysel (Müdahale) Çalışmalar          

Burak METE

Bölüm 10 Karıştırıcı Etki Kavramı ve Kontrol Yöntemleri

Burak METE

Bölüm 11 Nitel Araştırma

Elif DÖNMEZ

Bölüm 12 Klinik Epidemiyoloji

Burak METE

Bölüm 13 Epidemiyolojik Çalışmaları Tasarlama ve Planlama

Cemal Koçak

Bölüm 14 Sağlık Ölçütleri

Hakan Demirhindi

Bölüm 15 Hızların Standardizasyonu

Hülya BİNOKAY

Bölüm 16 Salgınların Epidemiyolojik İncelenmesi

Burak METE

Bölüm 17 Çevresel Epidemiyoloji

Erkay NACAR, Resil ÇOŞKUN

Bölüm 18 Genetik Epidemiyoloji

Leyla ÜÇEŞ HARMANOĞULLARI

Bölüm 19 Beslenme Epidemiyolojisi

Leyla ÜÇEŞ HARMANOĞULLARI

Bölüm 20 İş Sağlığı ve Güvenliği Epidemiyolojisi (Mesleki Epidemiyoloji)  

Ferdi TANIR

Bölüm 21 Kanser Epidemiyolojisi

Onur ACAR, Ersin NAZLICAN

Bölüm 22 Toplum Tabanlı Sağlığın Geliştirilmesi

Burak KURT

Bölüm 23 Kronik Hastalıklar ve Korunma Düzeyleri

Erkay NACAR, Ayşe TUTKUN

Bölüm 24 Sağlık Yönetiminde Epidemiyoloji (Kanıta Dayalı Sağlık Yönetimi)

Ferdi TANIR